Kullanımları fiziksel, ruhsal ve sosyal olarak olumsuz sonuçlar doğuran ve bağımlılık yapan bazı maddeler, alt türleri ve toplum içinde bilinen isimleri aşağıda sıralanmıştır;
Esrar; marijuana, kannabis, joint, kubar, ot, haşiş, bonzai
Amfetaminler: khat, concerta (ilaç), ritalin, (metilfenidat, ilaç), metamfetamin, captagon (ilaç) modiodal (ilaç)
Kokain; taş, crack
Opiatlar; koreks, eroin, opium, haşhaş, morfin (ilaç), afyon sakızı, kodein (ilaç)
Halusinojenler; ekstazi, LSD (liserjik asit, asit), meskalin (kaktüs), PCP (melek tozu, fensiklidin), psilosibin (sihirli mantar), ketamin (ilaç), DMT (dimetiltriptamin)
Uçucular; tiner, soğutucu sprey (trikloretilen), benzin/petrol, gaz, bally, LPG (çakmak gazı)
Diğerleri; GHB (gama hidroksibütirat), anaboliksteroidler, gülme gazı (halotan), amil nitrat (poppers), akineton (biperiden, ilaç), Maraş otu, boru otu (güzel avrat otu).
Bunların dışında, bir hastalığın tedavisi için üretilen ilaçlar eğer doktor tarafından reçete edildiyse ve reçetelenen dozda ve uygun görülen sürede kullanıldıysa “madde” sayılmazlar. Buna karşın, ilaçlar, hekimin reçete ettiğinden daha sık ve fazla miktarda alındığında, eğlenmek, ,”iyi” hissetmek, “kafayı bulmak”, gerekmediği halde nasıl bir etki yaratacağını merak etmek gibi nedenlerle kullanıldığında, hekim dışındaki kaynaklardan (arkadaş, kara borsa vb) edinildiğinde “madde” statüsü kazanırlar.
Madde özelliği kazanabilen, kötüye kullanılan ve bağımlılık geliştirilebilen ilaçlardan (uyku hapları, sakinleştiriciler, ağrı kesiciler) bazıları şunlardır; xanax (alprozolam), nervium/diazem (diazepam), rivotril (klonazepam), atarax (hidroksizin), rohyphol/roş (flunitrazepam), suboxane (buprenorfin), profenidbenzidamin (tantum)…
Tüm maddeler etkilerini beyinde ödül mekanizmasını direk ya da dolaylı yoldan uyararak gösterirler. Ödül mekanizmasının uyarılmasıyla yoğun haz/keyif hissi hissedilir. Madde kullanımının sürmesindeki en önemli etken, alınmak istenen bu yoğun haz verici histir. Kullanım sürdükçe maddenin ödül değeri giderek artarken, daha önce etkin olan doğal ödüllere (aileyle zaman geçirme gibi) duyarlılık azalır, bunlar keyif vermez olur. Madde kullanımının olası olumsuz sonuçları ise (ailenin dağılması, adli problemler, maddi kayıplar gibi) önemini yitirir. Bağımlı kişiler küçük ama hemen sağlanan ödülleri daha büyük ama geciken ödüllere tercih ederler. Bundan dolayı bu kişilerde cezalar pek bir işe yaramaz.
Bu bireyler işlerinde ve ev yaşamlarındaki sorumluluklarını yerine getirmelerine engel olacak şekilde, sosyal ve kişilerarası ilişkilerde sorunlara neden olmasına karşın yineleyici biçimde madde kullanırlar. Madde kullanımı nedeniyle önemli sosyal aktiviteler ya da hobiler için ayrılan zamanı azaltırlar ya da bunlardan tamamen vazgeçerler. Sahip olunan fiziksel ya da ruhsal sorunların madde kullanımı ile ilişkili olduğunu bilmelerine rağmen madde kullanımını sürdürürler. Maddeyi edinmek, kullanmak ve etkisinden kurtulmak için çok fazla zaman ve zihinsel uğraş harcarlar, neredeyse başka bir şey düşünemez hale gelirler. Madde kullanımına bağlı yasal sorunlar yaşarlar, buna rağmen kullanmayı sürdürebilirler.
Toplumda “ot” diye bilinen esrar (kannabis, hint keneviri, kenevir otu) en yaygın kullanılan maddelerden biridir. Edinilmesinin görece kolaylığı ve çok zararlı olmadığına dair yaygın ama yanlış kanı bunda önemli rol oynar. Aslında doğal bir bitki olan bu maddenin son yıllarda değişik karışımlarla sentetik, kimyasal türevleri (bonzai gibi) üretilmektedir. Tam olarak ne içerdiği bilinmeyen bu karışımların ciddi olumsuz sonuçlar (hatta ölüm) doğurduğu giderek artan sıklıkla görülmektedir.
Esrarın sık ve yüksek miktarlardaki kullanımı sanıldığının aksine özellikle ruh sağlığını bozucu etkiye sahiptir. Genetik olarak yatkın kişilerde kannabis kullanımının şizofreni hastalığına sebep olduğu kanıtlanmıştır. Öte yandan, şizofreni ortaya çıkmasa bile, uzun süreli kullanımlarda, depresyon, paranoya, kaygı bozuklukları, uyku bozuklukları gibi sorunlara sıkça rastlanmaktadır. Esrar kullanımı, diğer maddelere (eroin, kokain, asit gibi) geçiş oluşturması açısından da önem arz eder. Bu nedenle kullanımı kısıtlanmalı ve kullanan kişiler maddeden uzaklaştırılmak ve uzak tutulmak için tedavi edilmelidir.
Madde kullanım bozukluklarının ve bağımlılıklarının tedavisinde kullanılan maddeye göre değişen ilaçlar kullanılır. Bunlar dışında antidepresan ve antipsikotik ilaçlardan da faydalanılır. İlaç tedavisinin yanı sıra bağımlılığa yönelik psikoterapiler uygulanır. Öte yandan, sorunlu derecede madde kullanan yada madde bağımlısı olan kişilerin bir çoğunda bir başka ruhsal bozukluk (depresyon, bipolar bozukluk, kaygı bozukluğu, uyku bozukluğu, kişilik bozukluğu vd.) da bulunur ve bu bozukluk madde kullanımına zemin oluşturur. Bu nedenle hastaların madde bağımlılıklarını tedavi ederken altta yatan bu ruhsal sorunlara yönelik hem ilaç tedavisi hem de psikoterapiler planlanmalıdır. Madde kullanımından kalıcı olarak uzaklaşmaları ancak bu şekilde mümkün olabilecektir.
