Kimler psikoterapi uygulayabilirler? 

Psikiyatristler ve klinik psikoloji master-doktorası bulunan psikologlar, doğal olarak, eğitimleri gereği psikoterapi yapma becerisine sahiptirler. Bunun dışındaki adaylar ancak nitelikli ve yeterli saati içeren bir eğitim aldıktan sonra psikoterapi uygulayabilirler. Psikoterapist adayı çoğunlukla psikoloji, psikolojik danışmanlık-rehberlik, tıp gibi alanlarda lisans eğitimi tamamladıktan sonra psikoterapi alanına yönelir ve uygulamalı teorik ve pratik eğitim alır. Psikoterapi eğitimleri, hastanelerin ya da fakültelerin ilgili kliniklerinden alınabileceği gibi özgün bazı psikoterapiler konusunda eğitim ve sertifikasyon veren uzman kişilerden de alınabilmektedir.

Herkes psikoterapiden yararlanır mı?

Onlarca psikoterapi yöntemi geliştirilmiştir; psikoterapi yöntemi kişiye uygun seçilir ve ehli kişilerce uygulanırsa herkesin psikoterapiden yararlanma olasılığı vardır. Öte yandan, bireyterapi sürecine ne kadar odaklanır ve değişim için gerekli koşulları yerine getirirse, yararlanma olasılığı o kadar fazladır.

Bireyin psikoterapiye uygunluğu ve uygulanacak yöntem terapist tarafından değerlendirilir. Psikoterapiye katılma kararı isteğe bağlıdır; kişinin rızası varsa yapılabilir. Psikoterapi esnasında konuşulanlar gizlidir ve hastanın “gizlilik” hakları hem etik hem de hukuk tarafından korunmaktadır. 

Terapiye girecek bireyin sözkonusu terapiyi ve terapiyi yapacak kişinin özgeçmişini, yayınlarını incelemesi bireyin psikoterapiden yararlanma olasılığını arttıracaktır.

Kaygı (Anksiyete) nedir?

Öncelikle, kaygı bir duygudur, sevinç, öfke, üzüntü gibi. Kaygı; sıkıntı, iç daralması, bunaltı, boğuntu gibi terimlerle de isimlendirilir. Klasik tanımıyla; yaşamı, sağlığı ya da “iyi olma” halini tehdit eden ya da tehdit şeklinde algılanan bir duruma karşı orantısız derecede ortaya çıkan ve rahatsız edici nitelikte olan bir endişe halidir. Bu endişe haline “kötü bir şey olacakmış beklentisi” eşlik eder.

Kaygının belli bir düzeyi özellikle bazı durumlar için gereklidir. Örneğin, gelecek kaygısı taşımayan birinin çalışıp meslek sahibi olması zordur, sınıfını geçme kaygısı olmayan bir öğrencinin bir sınava gerektiği derecede çalışması beklenemez, ya da kendisine araba çarpmasından kaygılanmayan ve bu nedenle karşıdan karşıya geçerken trafiğe dikkat etmeyen birine araç çarpma ihtimali çok düşük değildir. Buna karşın, eğer kaygı,içinde bulunulan durumla uygunsuz ya da orantısız ise bu durumda yararlı değil zararlı olmaya başlar.

“Savaş ya da kaç” tepkisi: 

Bir tehditle, tehlikeyle karşılaşıldığında tüm canlıların ortak tepkisi kendini bir eylem için hazırlamaktır: Bu tehlikeyle yüzleşme ya da tehlikeden kaçma. Bu, “savaş ya da kaç” tepkisi olarak adlandırılır. Bu tepki, nefes alma sıklığını, kalp atış sayısını ve kaslardaki gerginlik düzeyini arttırma gibi fiziksel reaksiyonları harekete geçiren ve canlı için aslında koruyucu bir tepkidir. 

Bu tepkiyi doğadaki ya da evimizdeki hayvanlarda da rahatça gözlemleyebiliriz. Bu açıdan bu tepki evrimsel önemi olan ve “yaşamda kalma” ile ilişkili bir reaksiyondur.Bu nedenle, ister fiziksel, ister psikolojik, isterse hayali olsun, herhangi bir tehlike beklentisinde harekete geçer. Gerçek anlamda bir tehlikeyle aniden karşılaşıldığında ve hızlı ve etkili bir eylem gerekli olduğunda (örneğin yolda yürürken birinin saldırısına uğramak) “savaş ya da kaç” tepkisi yerinde ve yararlıdır. 

Bununla birlikte bu tepkinin yersiz ya da orantısız bir şekilde harekete geçirilebildiği zamanlarda vardır. Yaşadığımız dünyada, doğaları gereği uzun dönemli olan bir sürü tehlike ya da sorun vardır (örneğin, iş garantisinin yokluğu sebebiyle ortaya çıkan mali stres gibi). Bu tür durumlarda sorunun ani bir eylemle hızlı bir çözümü, tehlikeden kaçılması ve ya bertaraf edilmesi mümkün değildir. Bu yüzden bu tip durumlarda problemle baş etmek için “savaş ya da kaç” tepkisini kullanmak uygun değildir. Bu durumlarda bu tepki yalnızca yararsız olmakla kalmaz, aksine beden ve ruhsal yapı üzerinde zarar verici bir gerilime neden olabilir. 

Ayrıca bu tepki, ortada gerçekbir tehlike olmadan, sadece “bir tehlikenin var olduğu algısıyla bile ortaya çıkabilir. Tabii ki bu işlevsel değildir ve olumsuz sonuçlara neden olur. Öte yandan bu tepkinin fiziksel belirtilerine (nefes alma sıklığının, kalp atış sayısının ve kas gerginliğinin artması) stresin ruhsal belirtisi de eşlik eder. İşte, gerçekte var olmayan ya da var olmasına rağmen aslında kişinin algıladığı önemde olmayan bir tehlikeye karşı gösterilen orantısız ruhsal belirti “kaygı” dır.

Kaygı, eğer nadiren ve/veya hafif derece yaşanıyorsa kişi için pek sorun yaratmayabilir. Bununla birlikte sık olarak (yaygın anksiyete bozukluğunda olduğu gibi) ya da çok sık olmasa bile çok şiddetli derecede yaşanıyorsa (panik atakta olduğu gibi) kişinin yaşam kalitesini önemli derecede etkileyecektir.

Çökkünlük (Depresyon) nedir?

Kişinin kendini mutsuz, kederli hissettiği ve aslında olağan bir ruh halidir. Genellikle beraberinde kötümser, karamsar düşünceler ve halsizlik gibi bedensel belirtiler de bulunur. Bu duygusal durum kişinin başından geçen üzücü, sıkıntı verici bir olaydan sonra oluşabileceğigibi böyle bir olay olmaksızın da ortaya çıkabilir.

Depresyon, hemen herkesin yaşamında en azından birkaç kez yaşayacağı bir durumdur. Buna karşın eğer yeterince şiddetli olursa ve uzun sürerse olağan bir ruh hali olmaktan çıkarak bir “hastalık” niteliği kazanır.

Obsesyon (Takıntı) nedir?

Kişinin zihnine istemediği halde giren ve çabalamasına karşın zihninden uzaklaştıramadığı düşüncelerdir. Kirlenme, mikrop kapma, bir eylemi yapıp yapmadığından emin olamama gibi. Bu düşüncelerkaygı duygusu oluşturur ve genellikle kişiyi bir davranış (kompülsiyon) yapmaya zorlarlar. Obsesif düşünceler ancak bu davranış (el yıkama, ocağı kontrol etme gibi) yapılırsa zihinden uzaklaşırlar ve kaygı ancak o zaman ortadan kalkar. 

Nadiren oldukları ve kişinin yaşamını etkilemedikleri takdirde pek önemli değildirler, ancak bireyin zihnini uzun süreler meşgul ederlerse ruhsal yaşamı olumsuz etkilerler ve bu durumda tedavi edilmeleri gerekir.

Fobi nedir?

Fobi, gerçekte tehlike içermeyen ya da çok az bir risk içeren belirli bir durum, nesne ya da aktiviteden orantısız derecede korku duyma, kaygılanma şeklinde tanımlanabilir. Hepimiz bir şeylerden belirli derecede korkarız. Örneğin, yükseklik, kapalı alan (asansör, tünel vd), kalabalık içinde kalma, bazı hayvanlar (köpek, kedi, örümcek vd), karanlık, iğne yaptırma, kan görme gibi. Korku duyulan bu durum, nesne ya da aktiviteler çok çeşitlidir, yüzlerce fobi tanımlanmıştır. 

Eğer korkulan nesne ya da durumlara karşı ortaya çıkan korku ve kaygının derecesi çok şiddetli değil ise, bunlar bireyin günlük yaşamında çok karşılaştığı şeyler değillerse tedavi gerekmeyebilir. Ancak bunların tersi durumlar söz konusuysa bu fobik durumlarınbaşlıcapsikoterapi yoluyla tedavi edilmeleri gerekir

Sanrı (Hezeyan) nedir?

Sanrı, diğer insanların inanıp inanmadığına bakılmaksızın sürdürülen, tersinin doğru olduğuna dair açık ve tartışmasız kanıtlar olmasına karşın değiştirilemeyen yanlış inançlardır.  Büyüklük (“ben aslında bu ülkenin gizli lideriyim” ), dinsel (“tanrı tarafından seçilmiş özel biriyim”), kötülük görme (“takip ediliyorum, arkamdan iş çevriliyor, öldürülmek isteniyorum”), ima çıkarma (“yüzlerinden anlıyorum, benimle dalga geçiyorlar”), kıskançlık (“eşim beni aldatıyor”) gibi farklı temalarda olabilen türleri vardır. Genel ismi “psikotikbozukluk” olan bir grup ruhsal hastalıkta (şizofreni, paranoid bozukluk, psikotik özellikli duygudurum bozukluğu gibi) görülürler .

Panik atak nedir? Nasıl ortaya çıkar ve ilerler?

Panik atak, beklenmedik bir anda ortaya çıkan, yoğun kaygı, bedensel belirtiler (çarpıntı, nefes darlığı/açlığı, göğüs ağrısı, terleme, titreme, baş dönmesi, fenalaşma/baygınlık hissi, ellerde uyuşma, üşüme/ateş basması, karında burulma hissi) ve bu belirtiler sonrasında gelişen zihinsel belirtiler (“kalp krizi geçireceğim/geçiriyorum”, kalbim duracak”, “nefes alamayacağım”, “düşüp bayılacağım”, “aklımı kaçıracağım/delireceğim”, “kontrolümü kaybedeceğim” gibi) ile seyreden ataklardır. 

Panik atak, bu bedensel belirtilerden bir ya da birkaçının hissedilmesiyle aniden başlar ve 5-10 dakika içinde en şiddetli seviyesine ulaşır. Atağın şiddetinin artmasına yol açan asıl faktör, ilk ortaya çıkan belirtinin (örneğin, çarpıntı) kötü bir olayın (kalp krizi, kalbin durması, düşüp bayılma) habercisi olarak yanlış yorumlanmasıdır. Bu yorum “doğal olarak” bir kaygı doğurur, bu kaygının hem kendisi oldukça sıkıntı vericidir hem de başka bedensel belirtilerin ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin, çarpıntı nedeniyle kaygı hissetmeye başlayan bir bireyde “savaş ya da kaç” tepkisi ortaya çıkar. Kalp atımı daha da hızlanır, nefes alıp verme sayısı artar (hiperventilasyon), bu da kanda bazı kimyasal değişikliklere (ph değişikliği, alkoloz) yaratarak el ve ayaklarda uyuşmaya neden olur, böylece tabloya yeni bir bedensel belirti eklenir, ve bu da yeni bir yanlış yorumlama ve yeni bir kaygı artışıyla sonuçlanır.

Bu şekilde bir atak geçiren kişi genellikle önce bir kardiyoloğa, nöroloğa ya da dahiliyeuzmanına gider. Birey, bu hekimlerce yapılan değerlendirmelerde bedensel olarak sağlıklı bulunmuş ise psikiyatriste yönlendirilir. Ancak psikiyatri uzmanına başvurma genellikle tekrarlayan bir çok atağın ve acil servis başvurusunun sonrasında olur. Ne yazık ki sürecin bu şekilde uzaması ruhsal sorunun yerleşmesine ve tedavisinin güçleşmesine neden olur. Bu nedenle atak geçiren ve fiziksel bir sorun tespit edilmeyen bireylerin psikiyatrik yardım almaya zaman kaybetmeden başlamaları önemlidir.

Panik atak, tek başına bir hastalık değildir. Birey hayatı boyunca sadece bir panik atak geçirmişse bu herhangi bir psikiyatrik hastalığa sahip olduğu anlamına gelmez. Bununla birlikte atakların sayısı artarsa teşhis koymak ve tedaviye (ilaç ve/veya psikoterapi) başlamak gerekir.

Diğer taraftan panik atak bir çok psikiyatrik hastalığın seyrinde yaşanabilir, örneğin, depresif bozukluk, sosyal fobi, özgül fobi, obsesifkompulsif bozukluk, sağlık anksiyetesi, sınav fobisi gibi. Bu durumlarda panik atak kaygı duyulan durum ya da nesneyle karşılaşıldığında ortaya çıkar. Örneğin, sosyal fobisi olan bir kişi sunum yapmak üzere kürsüye çıktığında, köpek fobisi olan bir kişi yolda aniden bir köpekle burun buruna geldiğinde, sınav fobisi olan bir öğrenci sınav başladığında panik atak geçirebilir. Böyle bir ruhsal hastalık ve ya tetikleyici bir durum olmaksızın ortaya çıkan ve tekrarlayan panik ataklar söz konusuysa bu duruma “panik bozukluk” denir.  

Ruhsal belirtiler ne zaman ruhsal bozukluk ismini alır?

Tanısal psikiyatri açısından ruhsal belirtilerin bozukluk özelliği kazanması temel olarak aşağıdakilere bağlıdır

Belirtilerin sayısının yeterli olması ve belirtilerinin belli bir süredir var olması gerekir. Bunların ne kadar olması gerektiği her ruhsal bozukluk için farklıdır. Örneğin bir bireydeki çökkünlük haline depresif bozukluk tanısı konulması için olası 9 depresyon belirtisinden 5’inin olması ve bunların en az 2 haftadır var olması gereklidir.

Ruhsal bozukluk tanısı için, belirtilerin bireyin yaşam kalitesini bozması, mesleki (ya da akademik) verimini düşürmesi, aile yaşamıyla ilgili sorumluluklarını yerine getirmesini zorlaştırması ve ya sosyal yaşamını kısıtlaması gerekir.

Ruhsal bozuklukların nedenleri nelerdir?

Ruhsal bozukluklar bir çok etkene bağlıdır. Henüz tek bir nedene bağlı olan bir ruhsal bir bozukluk tanımlanmamıştır. Genel fikir, bir takım yatkınlaştırıcı faktörlerin yarattığı zemin üzerine eklenen yeni stres etkenlerin ruhsal bozuklukları oluşturduğudur. Hem yatkınlaştırıcı faktörler hem de eklenen stres etkenleri biyolojik, psikolojik ya da sosyal özellikte olabilir. Bunlardan bazıları şunlardır:

Psikiyatrik ilaçlar ne işe yarar?

Ruhsal bozukluklara neden olan faktörler insan beyninin ve sinir sisteminin çalışmasıyla ilgili bazı biyolojik kusurlara yol açarlar. Bu kusurlar nörotransmitter (dopamin, serotonin, norepinefrin vd.) denilen kimyasal ajanların verimsiz işlev görmesiyle sonuçlanır. Bu da çeşitli yollar ile ruhsal belirtilere neden olur. İlaçlar kimyasal maddelerdir. Bu nedenle alındıklarında beyinde bazı kimyasal değişikliklere yol açarlar. Bu nörokimyasal değişiklikler verimsiz çalışan nörotransmitterlerin daha işlevsel olmasını sağlar.

Psikiyatrik ilaçların bir çoğunun etki gösterme biçimleri gibi diğer bazı ilaçlardan (ağrı kesiciler, antibiyotikler gibi) farklıdır. Alınmaya başladıktan bir süre sonra belirtiler üzerinde etki göstermelerine karşın bu etkilerin kalıcı olması için uzun süre kullanılmaları gerekir. Çünkü ancak o takdirde gen düzeyinde etki gösterebilirler. Ruhsal belirtilerin kalıcı iyileşmesi için gen düzeyinde etki ve iyileşme gereklidir. Bu süre hastalıktan hastalığa değişir. Örneğin depresif bozuklukta kullanılan antidepresan ilaçların etkilerinin kalıcılığı için en az 8-9 ay kullanılmaları gerekir. İlaçlar daha kısa kullanıp bırakıldığında hastalığın kısa zaman içinde tekrarlama riski yüksektir.

Öte yandan etkileri alınır alınmaz başlayan ve kısa süre kullanımın yeterli olduğu psikiyatrik ilaçlar da vardır. Örneğin anksiyete giderici ilaçlar (benzodiazepinler; xanax, nervium) bunlardandır. Ancak bu ilaçlar ruhsal bir bozukluğun tedavisinden çok daha ziyade bazı belirtilerin (kaygı, ajitasyon, uykusuzluk gibi) azaltılması için yardımcı ilaç olarak kullanılırlar.

Psikiyatrik ilaçların yan etkileri çok şiddetli midir? Yan etkiler kalıcı mıdır?

Psikiyatrik ilaçlar bazı yan etkilere sahiptir ve bu yan etkiler ilaçlar arasında oldukça farklılık gösterir. Buna karşın, genel kanının aksine, bu yan etkilerin çok önemli bir kısmı günlük yaşamı çok etkilemeyen derecede olan, çoğu zaman geçici ve ilaç bırakılınca ortadan kalkan yan etkilerdir. Özellikle antidepresan ilaçlar yan etki konusunda oldukça masum ilaçlardır, ciddi bir yan etki göstermeleri, herhangi bir organ üzerinde hasara neden olmaları çok nadirdir. 

Şizofreni ve benzeri bozuklukların tedavisinde kullanılan antipsikotik ilaçlar kan şekeri yükselmesi, kan yağlarının yükselmesi gibi ciddiye alınması gereken metabolik yan etkilere neden olabilirler. Bu yüzden bu ilaçların kullanımında kan değerlerinin takibi gereklidir. Bazı antipsikotik ilaçlar da hareket bozukluklarına (titreme, bacaklarda huzursuzluk, kaslarda katılık, kasılma) neden olabilir. Ancak bunların bir çoğu kalıcı olmayan ve ortadan kaldırılabilir yan etkilerdir.

İlaç kullanmayı gerektirir bir ruhsal bozukluk var olduğunda yan etkiler nedeniyle ilaç tedavisi almaktan kaçınmak, o ruhsal bozukluğun o an ve gelecekte yaratabileceği olumsuzluklar düşünüldüğünde mantıklı bir tercih olmayacaktır.

Psikiyatrik ilaçlar bağımlılık yapar mı?

Psikiyatrik ilaçların çok küçük bir kısmı bağımlılık yapma potansiyeline sahiptir. Bunlar benzodiazepinler (xanax, nerviumvb), hipnotikler (imovan vb.) ve psikostimülan ilaçlar (concerta, ritalin vb.) dır. Diğer tüm psikiyatrik ilaçlar (antidepresanlar, antipsikotikler, duygudurum düzenleyiciler vd), son yıllarda vaka bildirimleri şeklinde tanımlanan birkaç istisna (ketiyapin, tianeptin) dışında, bağımlılık yapmaz.

Öte yandan, bağımlılık potansiyeline sahip olduğu halde, psikiyatristin kontrolünde ve onun reçete ettiği dozda ve sürede kullanılan psikiyatrik ilaçların bağımlılık yaptığına çok nadir rastlanmaktadır. İlaç bağımlılığı konusunda belki de çok dikkatli olunması gereken tek grup diğer maddelere (alkol, esrar, kokain, eroin, halüsinojenler vb.) bağımlılık öyküsü olan bireylerdir.